منابع مورد استفــاده در پــــژوهش فــــرش ایـــران
شنبه 24 اسفند 1398
برای تحقیق در مورد صنعت فرش در ایران از آغاز تا کنون منابع مختلفی وجود دارد که یک محقق باید به آنها توجه کند. این منابع به طور کلی عبارتند از:
الف- یافته های باســتان شناسان: آرتور اپهام پوپ در جلد ششــم کتاب سیری در هنر تاریخ ایران ساخت زیر انداز را به زمانی مربوط می داند که بشر توانســته است خانه یا سرپناهی برای خود بسازد و نخستین زیر انداز انسان ها با توجه به اسکان در کنار رودها حصیر و بوریا بوده است.
در سال1949م/1328ش، سرگئی رودنکو در منطقه پازیریک که در آن گورهای اقوام سکایی قرار داشت فرشی تقریباً مربع شــکل در ابعاد 200 ×23/189 ســانتی متر کشــف می کند. مهم ترین ویژگی این دستباف اثبات این فرضیه بود که انسان ها در 2500 ســال قبل قادر به ایجاد گره در فرش بودند و تصور بافت فرش به شیوه گلیم بافی تا حدی بر طرف گردید.
ابــزاری کــه ایگورن خلوپیــن درگورهای عــصر مفرغ در ترکمنستان و در نزدیکی عشق آباد کنونی کشف کرد، سابقه قالی بافی را تا 1500 تا 2500 ســال قبل از میلاد گسترش داد. یافته های باستان شناسان در زمانه ای مختلف می تواند سندی باشد بر سابقه فرش بافی ایرانیان از گذشته های دور، تاریــخ عیلام (پیر آمیه) ایران باســتان(حســن پیرنیا)، هنر ایران(آندره گدار)، هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی(رمان گیرشمن)، هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی(رمان گیرشمن(، ایران در شرث باستان( ارنست هرتسفلد) و....
ب- نوشته های سفرنامه نویســان و تاریخ نگاران: کتاب هایی در مورد ایران نوشتند، آن ها در کتاب هایشان اشاره به محصولات و دستبافت هایی می کنند که در شــهر های مختلف ایران تولید و یا به فروش می رسیده است. این کتاب ها منبع بسیار مفیدی برای کارشناسان و محققان فرش است، تا با آن سابقه فرش بافی در یک مکان را ردیابی کنند.
برخی از این سفرنامه ها عبارتند از: حدود العالم من المشرق الی المغرب (نویسنده نامعلوم)، صوره الارض(تالیف ابن حوقل)، احســن التقاســیم فی معرفه الاقالیم(ابوعبدا... محمد بن احمد مقدســی)، معجــم البلدان(یاقوت حموی(، تقویــم البلدان(ابوالفداء)، نزهه القلوب(حمدا... مســتوفی قزوینی)و.... با گذشــت زمان به تدریج افرادی از کشورهای اروپایی به ایران ســفر کردند و برخی از آن ها گزارش های بسیار خوب و دقیقی در مورد محصوالت تولیدی و یا سیاست های شاهان ایران در مورد فرش بافی را در کتاب های خود به ثبت رســانده اند.
از سفرنامه نویسان عصر تیموری و صفوی می توان به : روی کالویخو، شاردن ، تاورنیه ،كروزینسكی و... اشاره نمود. در عصر قاجار ســفرنامه نویسی توســط افراد غربی به بالاترین حد خود می رسد. نکته مثبت در این سفرنامه ها اشاره به فرش های ایرانی است که شاید به این خاطر بود که چند سال پس از سلطنت ناصرالدین شاه قاجار)1896-1848 م./ 1313-1264 هـ ق. اولین نمایشگاه های فرش های شرقی در لندن(1267هـ ق./1851م.)و چندین ســال بعد(1290هـ ق /1872م.) دومیــن نمایشگاه فرش در وین برگزار می شــود.
این دو نمایشگاه باعث شناســاندن قالی ایران به اروپاییان و گســترش بازرگانی و كاربرد عمومــی آن در میان مردم مغرب زمین می گردد. به همین خاطر در اکثر ســفرنامه ها اشاره به کارگاه های بافندگی و شیوه تولید فرش در ایران می شود. تعدادی از این سفرنامه ها عبارتند از: ســفرنامه ژنرال سرپرسی سایکس، ایــران و ایرانیان عصر ناصرالدین شــاه(س.ج. و بنجامین(، ایران امروز(ایران و بین النهرین)، اوژن اوبن، (ایران و مســئله ایران(لرد كرزن)، ســفرنامه از خراسان تا بختیاری(هانری رنه دالمانی)، بیست سال در ایران(جان ویشارد)، سفرنامه یوشیدا ماساهارو (یوشیدا ماســاهارو)، سفرنامه پولاک(یاكوب ادوارد پولاک)، شرح سفری به ایالت خراسان (سی.ام. مک گرگور) و... اشاره نمود.
ج- نقاشی ها، نگاره ها و عکس های باقی مانده از دوران گذشــته: یکی از منابعی که محققان غربی به آن توجه کردند و مقالاتی در مورد آن نوشتند نگار گری ایرانی است. برخی از محققان با تاکید و مطالعه دستباف هایی که در نگاره های مکاتب مختلف هنری ایران(تربیز اول، هرات، تربیز دوم، اصفهان و...) طراحی و اجرا شده است سعی کردند، شیوه طراحی فرش تا قبل از عصر صفویان را مشخص کنند. اولین کسی که مقالاتی در این مورد بــه نگارش در آورد آمی بریگز بود. او فرضیاتی درباره طرح و رنگ فرش های ایرانی بر مبنای مقایسه آنها با نگاره های قرن 9 هـ.ق/15م مطرح نمود. این فرضیه ها با توجه به اشکالاتی که داشت، مورد توجه کارشناسان فرش قرار گرفت. بریگز در اولین مقاله خود به فرشهای هندســی و در مقاله دوم به فرش های با طرح اســلیمی همراه با نقش گل و بتــه پرداخت. ایده او بعدها در ایران باعث چاپ کتاب فرش بر مینیاتور تألیف علی حصوری می گردد.
از جملــه منابعی که می تواند به امر تحقیق در این مورد کمک کند می توان به کتاب های زیر اشــاره منود: ســیر و صور نقاشــی ایران(آرتور اپهام پوپ)، معراج نامه(ماری رزسگای(، باغ هــای خیال، هفت قرن مینیاتور ایران (آن ماری كوركیان و ژان سیكر)، نگاهی به نگارگری در ایران( بازل گری) .
در عصر قاجار، دوربین عکاسی وارد ایران گردید، عکس های بسیاری از شاهان ایران، حاکمان محلی و رجال دولتی موجود اســت که در آنه ا می توان فرشـ ـهایی را مشاهده نمود که به عنوان زیرانداز و یا تزیین پس زمینه به دیوارها آویزان شــده اند.
د- فرش ها و دستباف هایی که در موزه های فرش نگهداری می شــود: موزه از جمله مکان هایی است که با نگهداری و معرفی آثار، بیشترین سهم را در معرفی آثار هنری دارد. شاید دو موزه مهم دنیا از نظر محققان فرش ایرانی با توجه به مقالات و اشاراتی که داشــته اند مــوزه ویکتوریا و آلربت لنــدن و موزه آرمیتاژ هستند، نگهداری دو فرش گرانبهای ایرانی (قالی اردبیل و قالی پازیریک) باعث شده است که در کمتر کتاب یا مقاله ای ذکری از نام این دو موزه نشــود. این دو موزه در مقایســه با موزه فرش ایران، آثار به نســبت کمتری در زمینه فرش دارند، اما در دسترس بودن عکس هایی با کیفیت مناسب از این دو اثر، سبب معرفی گسترده موزه و این آثار شده است.
هـ - بازار فرش، افراد کارشناس و خبره: بخشــی از مهم ترین ابزارها بــرای ورود به دنیــای فرش کارشناسان و افراد خبره ای هستند که در بازارهای فرش به امر تجارت فرش مشغول هستند. برخی از این افراد مجموعه ای بی نظیر از دستبافت های اصیل ایرانی را در فروشگاه ها، حجره ها، انبارها و یا خانه خود نگهداری می کنند. حضور در منطقه و ســفارش به بافندگان روستایی باعث شده است که گنجینه ای بسیار نفیس از اطلاعات در ذهن آنها نگهداری شود.
و-کتابهای فرش و هنر:
در زمینه هنر اسلامی کتاب های بسیاری تالیف شده است که برخی از آن ها ترجمه و برخی دیگر متاسفانه هنوز ترجمه نشده اســت. در این کتاب ها مطالبی مفید در مورد فرش های ایرانی از دیدگاه یک کارشــناس هنر اسلامی آمده است. از جمله این کتاب های ترجمه شده می توان به موارد زیر اشاره نمود: هنرهای خاورمیانه در دوران اسلامی(نعمت اسماعیل اعلام(، هنر و معماری اسلامی(شیلا بلر و جاناتــان. ام بلوم)، هنر اسلامی(عفیف البهنسی)، هنر اسلامی،باربارا برند)، تاریخ هنر اسلامی(كریستین پرایس)، شاهكار های هنر ایران(آرتور اپهام پوپ)، هنر اسلامی(دیوید تالبوت رایــس)، تاریخ ایران دوره صفویان(دانشگاه كمبریج)، راهنمای صنایع اسلامی(موریس اســون دیماند)، هنرهای ایــران(ر. دبلیــو فریــه)، هنر اسلامی)ارنست كونل(، شاه عباس و هرنهای اصفهان)آنتونی ولش(، ایران)ج. كریســتی ویلسن(، اوجهای درخشــان هرن ایران)ریچارد اتینگهاوزن، احسان یارشاطر( و... کتابهایی که در مورد فرش ایرانی ترجمه یا تألیف شده است نیز می تواند کمک بسیار مفیدی باشد از بین کتاب هایی که توسط ایرانیان در مورد فرش ایرانی به چاپ رسیده است و پس از چندین سال هنوز هم تازه هستند می توان به موارد زیر اشاره منود: فرشـ ـنامه ایران(حســن آذرپــاد و فضــل ا... حشــمتی رضوی)، دستبافت های عشــایری و روستایی فارس جلد 1و2 (سیروس پرهام)، شاهکارهای فرش بافی فارس(سیروس پرهام)، قالیچه های تصویری ایران(پرویز تناولی)، قالیچه های شیری فارس(پرویز تناولی)، فرهنگ جامع فرش ایران(احمد دانشــگر)، فــرش ترکمن(علی حصوری(،فرش سیســتان(علی حصوری)، مبانی طراحی سنتی در ایران(علی حصوری)، موزه فرش ایران(لیلا دادگر)، برگی از قالی خراسان(تورج ژولــه)، طراحان بزرگ فــرش ایران (شــیرین صوراسرافیل)، هنر و صنعت قالــی در ایران(منصور ورزی)، تاریخ و هنر فرش بافی در ایران(احسان یارشاطر)، قالی ایران(سیسل ادواردز)، فرش های ترکمنی(ژنرال بو گولیوبف(، جلد ششم سیری در هنر ایران(آرتور اپهام پوپ)، قالی ایران - شاهكار هنر(اروین گانزرودن)، تاریخچه، طرح، بافت و شناسایی گلیم (آلستر هال و جوزه لوچیک ویووسکا)، قالی های ایرانی (آرمن هانگلدین).
منبع: مرکز ملی فرش ایران